Lán Na (tiếng Thái: ล้านนา; Hán-Việt: Lan Nạp 蘭納) là tên một vương quốc cổ từng tồn tại từ cuối thế kỷ 13 đến gần cuối thế kỷ 18 ở miền núi phía Bắc của Thái Lan hiện nay. Lan (ล้าน, lán) có nghĩa là "triệu", còn Na (นา, na) có nghĩa là "nương lúa". Chủ nhân của nó là người Thái Yuan. Đây cũng là chủ nhân của các nhà nước trước Lan Na, đó là Ngoenyang (thế kỷ 7-13) và Yonok (trước thế kỷ 7). Nguyên sử gọi là Bát Bách Tức Phụ (八百媳婦). Là một sự tiếp nối của vương quốc Ngoangyang, Lan Na đã nổi lên đủ mạnh trong thế kỷ 15 để cạnh tranh với vương quốc Ayutthaya, cùng với nhiều cuộc chiến tranh đã đi qua trong lịch sử. Vị trí của Lan Na.

Lịch sử

Lập nước

Lan Na được thành lập vào năm 1292, khi vua Mengrai - vị vua cuối cùng của Ngoenyang - dời đô từ Ngoanyang (thành phố Chiang Saen ngày nay) về Chiang Hai (thành phố Chiang Rai ngày nay) để mở rộng sự kiểm soát của mình từ lưu vực sông Ping sang cả lưu vực sông Kok. Lãnh thổ của Lan Na dưới thời vua Mengrai đã có lúc bao trùm khắp một miền rộng lớn ở miền Bắc Thái Lan hiện nay (trừ một số nơi thuộc về Payao và Sukhothai), ở miền cực Đông của bang Shan Myanmar ngày nay, và ở phía Nam của Tây Song Bản Nạp (huyện Cảnh Hồng Vân Nam Trung Quốc) ngày nay. Chiang Mai được vua Mengrai xây dựng vào năm 1296 làm kinh đô lâu dài cho đất nước.

Phồn thịnh

Sau khi vua Mengrai qua đời năm 1317, đất nước này rơi vào tranh chấp ngai vàng trong hoàng tộc một thời gian rồi trở lại ổn định vào khoảng cuối thế kỷ 14. Từ thế kỷ 14 đến đầu thế kỷ 16, dưới thời các vua Ku Na, Saen Muang Ma, Sam Fan Kaen, Tilokarat, và Phaya Kaeo là thời kỳ Lan Na phát triển hưng thịnh. Tôn giáo, văn học và buôn bán phồn thịnh ở kinh đô Chiang Mai. Những nhà sư người Mon từ Hariphunchai đã truyền bá đạo Phật Theravada rộng khắp Lan Na. Vua Ku Na đã cho xây một tháp lớn trên đỉnh Doi Suthep vào năm 1386 để cúng Phật.

Cuối thế kỷ 14 đến giữa thế kỷ 15, Lan Na có vài cuộc chiến tranh với Ayutthaya từ phía Nam và nhà Minh từ phía Bắc.

Dưới thời vua Tilokaraj (giữa đến cuối thế kỷ 15), Lan Na rất hùng mạnh, đánh bại cuộc tấn công của Ayutthaya, xâm lược Payao. Năm 1449, nhà vua đã mở những cuộc viễn chinh để mở rộng lãnh thổ cho Lan Na sang phía Đông, tới vùng thành phố Nan ngày nay. Để tạ ơn Phật về thắng lợi ở phía Đông, nhà vua đã cho đúc một tượng Phật bằng vàng nặng tới 1.200 kg. Tượng này nay vẫn còn ở chùa Wat Suan Tarn ở thành phố Nan. Năm 1480, Tilokaraj đã phái quân tới Lan Xang để giúp nước này đánh trả quân Đại Việt xâm lược. Nhà vua cũng mở rộng lãnh thổ của Lan Na hơn nữa về phía Tây nơi có người Shan cư trú. Tilokaraj rất sùng bái đạo Phật. Ông đã cho xây nhiều chùa chiền trong đất nước, nhất là ở kinh đô (thành phố Chiang Mai nay).

Suy thoái

Sau thời Tilokaraj, Lan Na lại rơi vào tranh chấp ngôi báu và xung đột với các nước láng giềng là Ayutthaya và Lan Xang. Những điều này khiến Lan Na suy yếu. Giữa thế kỷ 16, vua của người Shan và cũng là hậu duệ của vua Mangrai là Meguti trở thành vua của Lan Na. Nhưng sau đó, nước của người Shan bị Taungoo (Myanmar) của vua Bayinnaung khuất phục. Lan Na trở thành thuộc địa của Taungoo, và vua Meguti chỉ là vị vua bù nhìn. Các thành viên của hoàng tộc và quan lại cao cấp của Taungoo được cử tới Chiang Mai để cai trị Lan Na trên thực tế. Tình trạng này kéo dài suốt 2 thế kỷ tiếp theo. Đến năm 1774, Phraya Cha Ban và Phraya Kawila với sự hậu thuẫn của vua Taksin đã chiếm được Lan Na từ tay người Miến Điện. Tuy nhiên Lan Na lại trở thành chư hầu của Thonburi. thumb|Đông Nam Á cỡ năm 1540

Diệt vong

Đầu thế kỷ 20, Xiêm chính thức sáp nhập Lan Na vào lãnh thổ của mình.

Các vua của Lan Na:

Lawachangkarat (Lavachankaraja hoặc Lào Chong)

Lao Kao Kaeo Ma Mueang

Lao Sao

Lao Tang hoặc Lào Phang

Lao Klom hoặc Lao Luang

Lao Leo

Lao Kap

Lao Khim (Lào Kin)

Lao Khiang

Lao Khiu

Lao Thoeng (Lào Ting)

Lao Tueng (Lào Toeng)

Lao Khon

Lào Som

Lao Kuak (Lào Phuak)

Lao Kiu (Lào kwin)

Lao Chong

Chom Pha Rueang

Lao Choeng (Lào Chueang hoặc Khun Chueang)

Lào Ngoen Rueang

Lao Sin hoặc Lào Chuen

Lao Ming

Lao Mueang (Moeng Lao)

Lao Meng

Mangrai Đại đế, 1261 - 1311

Chaiyasongkhram (Jayasangrama), 1311 - 1325

Saenphu, 1325 - 1334

Khamfu, 1334 - 1336

Phayu, 1336 - 1355

Kuena, 1355 - 1385

Saenmueangma, 1385 - 1401

Samfangkaen, 1402 - 1441

Tilokkarat hoặc Tilokaraja, 1441 - 1487

Yotchiangrai, 1487 - 1495

Kaeo hoặc Mueangkaeo, 1495 - 1525

Ket hoặc Muangketklao, 1525 - 1538 (lần thứ nhất)

Saikham, 1538 - 1543

Ket hoặc Mueangketklao, 1543 - 1545 (lần thứ 2)

Nữ hoàng Chiraprapha (hoặc Jiraprabha), 1545 - 1546

Chaiyachettha (Jayajestha), 1546 - 1547

Mekuti, 1551 - 1564 (Miến Điện chinh phục và kiểm soát của Lanna 1558)

Nữ hoàng Wisutthathewi (Visuddhadevi), 1564 - 1578

Sawathi Noratra Mangsosi (Nawrahta Minsaw), 1578 - 1607

Phra Choi, 1607 - 1608 (lần 1)

Phra Chaiyathip, 1608 - 1613

Phra Choi, 1613 - 1615 (lần thứ 2)

Duke Sisongmueang của Nan, 1615-1631

Phraya Luangthipphanet, 1631 - 1655

Phra Saenmueang, 1655 - 1659

Duke của Phrae, 1659 - 1672

Viceroy Uengsae Ava, 1672 - 1675

Cheputarai, 1675 - 1707

Mang Raenara, 1707 - 1727

Thepsing hoặc Debasingha, 1727

Ong Kham, 1727 - 1759

Ong Chan, 1759 - 1761

Chao Khihut, 1761 - 1763

Po Aphaikhamini, 1763 - 1768

Po Mayu'nguan, 1768 - 1774

Sau năm 1774, vương quốc Lanna bị chia thành 3 tiểu quốc và đến thế kỷ XX thì sáp nhập vào Xiêm

• Vua Chiang Mai

  Phraya Chaban (Bunma), 1774 - 1782

  Kawila, 1782 - 1813 (Cựu công tước của Lampang)

  Thammalangka hoặc Dharmalanka, 1813 - 1822

  Khamfan, 1823 - 1825 (Cựu công tước của Lamphun)

  Phutthawong hoặc Buddhavansa (Chao Phuttawong พระยา พุทธ วงศ์, tốt hơn được gọi là Suriwong, hay Yên Chao Luang Phaendin เจ้าหลวง แผ่นดิน เย็น), 1826 - 1846

  Mahotaraprathet, 1847 - 1854

  Kawirolot Suriyawong, 1856 - 1870

  Inthawichayanon, 1873 - 1896

  Inthawarorot Suriyawong, 1901 - 1909 (Thái Lan sáp nhập Lanna)

  Kaeo Navarat, 1911 - 1939

• Vua Lampang 1732 - 1925

  Thipchang, 1732 - 1759 (thuộc Miến Điện)

  Chaikaeo, 1759 - 1774 (thuộc Miến Điện)

  Kawila, 1774 - 1782 (người cai trị đầu tiên dưới chính quyền Xiêm, đã trở thành Công tước của Chiang Mai năm 1782)

  Khamsom, 1782 - 1794

  Duangthip, 1794 - 1825

  Chaiwong hoặc Jayavansa, 1825-1838

  Khattiya, 1838

  Nội In, 1838-1848 (Ex-Duke của Lamphun)

  Worayannarangsi hoặc Varayanaransi, 1848 - 1873

  Phrommaphiwong hoặc Brahmabhivansa, 1873 - 1887

  Suriya Changwang hoặc Surya Changwang năm 1887

  Noranan Chaichawalit hoặc Narananda Jayajavalit, 1887 - 1897

  Bunyawat Wongmanit hoặc Bunyavadya Vansamanit, 1897-1922 (Thái Lan sáp nhập Lanna)

  Chao Ratchabut (Nội Mueangphruan), 1922 - 1925 (vương quốc tiêu đề giải thể)

• Vua Lamphun 1805 - 1943

  Khamfan, 1805-1815 (Công tước của Chiang Mai năm 1823)

  Bunmamueang, 1815-1827

  Nội In, 1827-1837 (Công tước Lampang năm 1838)

  Khamtan, 1838-1841

  Thammalangka hoặc Dharmalanka, 1841-1843

  Chailangkaphisan Sophakkhun, 1848-1871

  Daradirekratphairot, 1871-1888

  Hemphinphaichit, 1888-1895

  Inthayongyotchot, 1895-1911 (Thái Lan sáp nhập Lanna)

  Chakkham Khachonsak, 1911-1943 (vương quốc giải thể)

Tôn giáo

Người Lan Na thờ thần và tổ tiên. Đạo Phật Therevada với các kinh Phật bằng tiếng Pali được các nhà sư người Môn ở Hariphunchai truyền bá tới Lan Na. Vua Ku Na, vua Tilokarat đã biến đạo Phật thành quốc đạo và thay thế dần các sư người Môn bằng sư người Lan Na. Vào khoảng thế kỷ 15-16, đạo Phật Therevada gốc như ở Sri Lanka đã được địa phương hóa thành hai phái với trung tâm là Wat Suan Dok và Wat Padaeng. Hai phái này sau đó đã lan rộng khắp vùng thượng nguồn sông Mê Kông tới Chiang Saen, Chiang Rung và Chiang Tung.

Chữ viết

Chữ viết của người Lan Na. Người Lan Na dùng hệ thống chữ viết gồm 42 chữ cái được gọi là ตัวเมือง /tua mương/ có nguồn gốc từ chữ của người Môn mà đến lượt chữ đó lại có nguồn gốc từ chữ Pallava của Ấn Độ

Kiến trúc

Một tòa nhà hiện đại được trang trí bằng ka lae. Nhà ở với kiến trúc truyền thống của người Lan Na được gọi là Ruen Ka-lae. Nó là loại nhà sàn mái tam giác giống như nhà của nhiều dân tộc khác ở Đông Nam Á. Điểm khác biệt là đầu hồi và cuối mái nhà thường có những thứ bằng gỗ chạm khắc bằng tay hình chữ V gọi là Ka Lae. Nhà của người giàu thường làm bằng gỗ teak trong khi nhà của người thường chỉ làm bằng tranh tre. Ngày nay, Ka Lae được trang trí trên mái của rất nhiều công trình kiến trúc hiện đại ở Chiang Mai, từ sân bay, nhà hàng, khách sạn, trung tâm thương mại, cho đến bến xe buýt.