✨Những dấu chân ngân dài

TỰA

Hòa thượng Thích Nguyên Giác

Cuối thu PL. 2556 (năm Quý Tỵ - 2013), tôi may mắn được tháp tùng quý thầy và Phật tử Quảng Hương Già Lam đi chiêm bái các Phật tích ở Ấn Độ theo sự hướng dẫn của thầy Pháp Tịnh, người bấy giờ đang làm nghiên cứu sinh ngành Phật học ở Đại học New Delhi, khá rành về các thánh tích và từng dẫn nhiều đoàn tăng ni Phật tử đi chiêm bái. Ngoài Tứ động tâm là Kapilavastu ở Nepal, nơi Phật đản sanh; Bodhgaya ở Bihar nơi Ngài thành đạo; Vườn Nai (Sarnath) ở Varanasi nơi Ngài chuyển pháp luân đầu tiên; và Rừng Sa-la ở Kuṣinagara, bang Uttar Pradesh, nơi Ngài nhập diệt, chúng tôi được thầy dẫn đến chiêm bái những nơi mang đậm dấu ấn Đức Thế Tôn để lại, như Tinh xá Trúc Lâm, Tinh xá Kỳ Hoàn, Đông viên Lộc Mẫu do bà Tì-xá-Khư cúng Phật và tỉ-kheo tăng làm nơi an cư tu tập, Hương tháp tại Belugāma ở Tì-xá-li, nơi Đức Phật ôn lại cho các đệ tử 37 yếu tố giác ngộ, rồi công bố địa điểm Ngài sẽ nhập Niết bàn sau ba tháng nữa kể từ hôm ấy, Đại tháp Kesariya Buddhastūpa do Aśoka xây dựng đánh dấu nơi Đức Phật tặng bình bát của Ngài cho dân Tì-xá-li làm kỷ niệm và hiện thần thông ngăn họ đi theo Ngài về Kuṣinagara, nền tháp Aśoka dựng trên vườn nhà của Cunda ngày xưa ở Pava, nơi Đức Phật thọ dụng bữa ăn cuối cùng do ông ấy cúng dường trước khi đến khu rừng Ngài sẽ nhập diệt vào khuya ngày hôm ấy.

Mới được đặt chân lên chỉ bấy nhiêu thánh tích, lòng tôi đã dâng lên biết bao mối cảm xúc khi mường tượng thấy hình ảnh và pháp âm Ngài hiện về sinh động tại những nơi ấy qua các bài kinh tôi từng đọc qua, nhất là Kinh Du hành trong Trường A Hàm thuộc Hán tạng, hoặc Kinh Đại bát Niết bàn trong Trường Bộ kinh của tạng Pāli. Đối chiếu những sự việc ghi lại trong hai bản kinh này, cũng như những bản kinh và các tư liệu khác, nhất là Luật tạng, cùng với thực tế chúng tôi được dẫn đến tham quan, tôi nhận ra tính xác thực và giá trị lịch sử quý báu của các tư liệu này. Có điều địa danh ghi lại trong các bản kinh phần lớn không còn giống với địa danh lưu hành ngày nay. Vì vậy, trải qua trên 2.500 năm vật đổi sao dời, nhiều thánh tích vẫn chưa được xác định, lắm khi còn bị nhận lầm. Hôm được dẫn đến tham quan cái giếng Đức Phật lấy nước uống lần cuối bên bờ sông Hiranyavatī cạnh Đại tháp Niết bàn, nơi được cho là Ngài băng qua để đến rừng Sa-la nhập diệt, tôi vẫn còn ngờ ngợ, thấy không giống như Kinh Du hành mô tả.

Đến năm 2017, được dịp đi chiêm bái Phật tích lần thứ hai, cũng thầy Pháp Tịnh hướng dẫn, nhưng có thêm ông Shailesh Singh, hướng dẫn viên du lịch người Ấn, phụ giúp chuyện ăn ở. Nhờ hướng dẫn viên này, dù chưa đủ duyên đến được khúc sông A-nan lấy nước cho Thế Tôn dùng sau ba lần Ngài yêu cầu, chúng tôi cũng may mắn đến được bến sông Kakuttha, nơi Đức Phật đã tắm và uống bát nước cuối cùng, trước khi băng qua đoạn sông này đi về rừng Sa-la ở Kuṣinagara để nhập diệt. Nhân chuyện này, tôi hỏi anh ấy về cái hồ Đức Phật đã xuống giặt tấm vải Ngài lượm được trên đường để biếu Ưu-lâu-tần-loa Ca-diếp (Uruvela Kaśyapa). Anh cho biết, nó là một hồ thiêng của tín đồ Ấn giáo, nằm gần Bồ đề đạo tràng. Bấy giờ đoàn chúng tôi rất tiếc phải bỏ lỡ cơ hội đến thăm, vì đã đi qua nó quá xa, lại ngược đường.

Còn rất nhiều chỗ tương tự như thế được ghi lại trong các kinh sách, nhưng chúng tôi chưa đủ duyên đi đến và mong được đến chiêm bái một lần trong đời, nào là bờ sông A-no-ma, nơi Thái tử Tất-đạt-đa cắt tóc xuất gia tìm đạo, bảo ngựa Kiền Trắc và Xa Nặc trở về; nào là thảo am nơi Bồ tát tu học định vô sở hữu xứ với đạo sĩ Alara Kalama, thảo am Ngài tu học định Phi tưởng phi phi tưởng xứ với đạo sĩ Udaka Rāmaputra; nào là vườn xoài của kỹ nữ Ambapāli nơi Đức Phật thuyết lại cho các tỉ kheo nghe kinh Tứ niệm xứ, miếu Capala nơi Ngài dạy A-nan hãy nương tựa chính mình, nương tựa bằng chánh pháp, hãy thắp sáng mình lên, thắp sáng bằng chánh pháp; nào là khu rừng Siṃsapa ở thành Bhoganagara nơi Ngài giảng bài kinh Bốn đại giáo pháp, đưa ra tiêu chuẩn xác định lời Đức Phật dạy, v.v... 

Để thực hiện mong ước ấy, điều tiên quyết là phải biết chính xác tên hiện nay của những địa danh trong kinh sách ghi lại chỗ Đức Phật dừng chân, bấy giờ mới có thể sắp xếp một hành trình thuận tiện và hợp lý được. Tôi bày tỏ ý định này với anh Hồ Đắc Túc, một thành viên trong đoàn chiêm bái Phật tích năm ấy, và đề nghị anh cố gắng tìm cách xác định địa danh mới của những nơi Đức Phật từng lưu lại dấu chân trên bước đường hóa thân thuyết pháp độ sinh của Ngài. Việc ấy sẽ giúp ích rất nhiều cho việc hành hương chiêm bái, cũng như cho việc học hiểu chính xác cuộc đời của Đức Từ phụ.

Nhờ giáo sư chuyên về Phật giáo sử ở Đại học Cardiff là Max Deeg hướng dẫn, sau hơn hai năm sưu tập, nghiên cứu các tư liệu khảo cổ, và lịch sử Phật giáo Ấn Độ của những chuyên gia hàng đầu xưa nay trên thế giới, đặc biệt là cuốn Phật quốc ký của ngài Pháp Hiển, một tư liệu quý giá mà các nhà khảo cổ học đã dựa vào đó để khai quật hầu hết các Phật tích mà ngày nay mọi người trên thế giới đến chiêm bái, anh đã viết thành tác phẩm Những dấu chân ngân dài này.

Đây là một tư liệu hết sức quý giá đã được biên soạn một cách khoa học. Nó thật cần thiết không những cho những ai muốn tìm đến chiêm bái những nơi từng ghi lại dấu chân Đức Phật, mà còn cho những người muốn nghiên cứu thực địa về lịch sử Phật giáo Ấn Độ cổ đại. Bằng việc xác định địa danh, số đo do-tuần (yojana) và lý mà Pháp Hiển đã sử dụng trong tác phẩm Phật quốc ký của ngài, tác giả góp phần mở đường và tạo điều kiện thuận tiện cho những nghiên cứu và khai quật thêm sau này các thánh tích ở trên mặt đất, hoặc còn vùi sâu rất nhiều dưới lòng đất Ấn Độ. Một điểm thú vị khác nữa đáng ghi nhận là tác giả đã lần theo bước chân ngài Pháp Hiển, vẽ lại con đường tơ lụa trên biển mà các thương nhân ngày xưa đã sử dụng để đi lại buôn bán từ Ấn Độ, qua Tích Lan, đến Lâm Ấp của Việt Nam và Quảng Châu của Trung quốc. Nó như vậy không những cung cấp chứng cứ cho việc nghiên cứu lịch sử Phật giáo du nhập vào Việt nam trong thời kỳ đầu, mà còn góp phần cho những nghiên cứu về lịch sử các nền văn hóa, tôn giáo cổ đại của các nước châu Á chịu ảnh hưởng nền văn hóa Ấn.

Tóm tắt một ít nội dung của nó, chúng tôi mạo muội ghi lại mấy dòng trên đây. Trước là bày tỏ lòng biết ơn tác giả đã giúp chúng tôi điều kiện để thực hiện ước nguyện của mình. Sau là trân trọng giới thiệu với độc giả công trình biên soạn rất khoa học và giá trị này.

 Quảng Hương Già Lam

 PL. 2564, đầu xuân Tân Sửu

Nguyên Giác

Lời nói đầu

Một sáng sớm tháng 9 năm 2017 tại thị trấn Kuṣinagara vùng bắc Ấn, lúc qua khỏi cổng chính một thánh tích, tôi nghe giải thích hai cây sala phía tay phải lối đi chính là chỗ Phật nhập niết bàn. Hai cây sala cao song song, trơ trọi trên một khoảng cỏ xanh, sương mai còn lảng vảng quanh ‘tha la song thọ thị hiện Niết Bàn’. Không thấy bia ký hay bảng hiệu nào quanh đây ghi lại một đại sự như vậy.

Quả nhiên không phải. Chỗ Phật nhập diệt giữa hai cây sala là nền tháp ngay phía sau chùa và tháp Niết Bàn. Hai cây sala gần cổng chính chỉ là biểu tượng của sự kiện trọng đại. Giờ đây, toàn khu di tích yên ắng, và bình yên. Năm 1876, khi nhà khảo cổ Archibald Carlleyle khai quật chốn này, khung cảnh không thanh bình như vậy. Cả khuôn viên là rừng rậm, ông Carlleyle ‘không thể đi sâu vô rừng hơn một mét’. Sau khi thuê nhân công dọn lối đi, ông tiến hành khai quật và khi đào sâu xuống ba mét thì thấy một tượng Phật nằm dài hơn sáu mét đã bể ra nhiều mảnh, hai chân tượng, bàn tay trái, cánh tay trái, phần thân cho đến hông tượng, một phần đầu và mặt, đều bị bể rời. Tuy vậy tôn tượng bằng sa thạch màu đậm đỏ pha màu vàng của đất sét vẫn nằm nghiêng phía tay phải. Carlleyle thiếu tiền và thiếu cả thực phẩm nhưng không dám rời nơi khai quật vì sợ các di vật bị đánh cắp. Ông lần lần phục hồi lại tôn tượng, dựng lại chùa, cho biết cùng với chỗ tượng Phật nhập diệt, ông còn thấy các cột gỗ và các mảnh xương người cháy đen mà theo ông, do có một thời chùa chiền và tăng lữ nơi đây đã bị gươm và lửa bách hại.

Trải qua nhiều khó nhọc nhà khảo cổ mới tìm ra một đại thánh tích cho bao người đến chiêm bái. Một di sản lớn được cống hiến bằng nhiều khổ lụy, người sau chỉ việc tiếp nhận nhưng vẫn không làm tròn. Vì vậy sẽ là ‘không phải’ nếu ngày hôm nay mình thong thả đến đây lại tin nhầm một địa chỉ, trong khi các dấu tích vốn đã được người đi trước khai phá và công bố tỏ tường.

Từ buổi sáng ấy, theo lời dạy của Ôn Nguyên Giác, tôi khởi nghĩ phải tìm những cứ liệu đáng tin để xác định các địa chỉ còn tồn nghi liên quan đến những nơi Đức Phật đã đi qua. Tôi bắt đầu bằng cuốn sách Phật quốc ký của Pháp Hiển, vị đại sư Trung Hoa rời Trường An năm 399 lúc ngài đã trên 60 tuổi, mất sáu năm đi đường bộ để đến trung bộ Thiên Trúc, tức miền đông bắc kéo dài đến tây bắc của Ấn Độ bây giờ. Pháp Hiển ở lại Thiên Trúc từ năm 405 đến 411, sau đó vượt biển về đến Trung Hoa lúc ngài đã gần 80 tuổi. Đến các địa danh liên quan đến tiền thân và cuộc đời Đức Phật, Pháp Hiển đều ghi chép. Đây là cuốn du ký đầu tiên viết về cổ Ấn Độ, truyền cảm hứng cho nhiều học giả đông tây kim cổ.

Trong non 200 năm qua, kể từ bản dịch đầu tiên ra Pháp ngữ năm 1836 của Abel Rémusat, Phật quốc ký đã được dịch và khảo cứu qua nhiều ngôn ngữ, nhưng Việt ngữ chỉ có bản dịch của Hòa thượng Thích Trí Quang, in năm 1994, với tựa Cao tăng Pháp Hiển. Trong lời tựa, Hòa thượng viết: ‘Trong khi dịch truyện ngài Pháp Hiển, điều đáng tiếc là tôi không có bản Phật quốc ký địa danh khảo chứng … Nếu có thì địa danh trong truyện đã được ghi chú tên mới cả. Cầu mong có ngày và có người làm việc này.’ [tôi nhấn mạnh]

Pháp Hiển phiên âm các địa danh cổ nên thật không dễ dàng gì để xác định địa danh đó trên bản đồ ngày nay. Các học giả đông tây đã tốn rất nhiều công sức để truy tìm, không chỉ đối chiếu văn liệu, di chỉ và di vật khảo cổ mà còn suy luận từ phong cảnh xã hội và không gian văn hóa theo mô tả của Pháp Hiển. Tôi bắt chước họ, truy nguồn các địa danh hầu vẽ lại bộ trình và hải trình của Pháp Hiển. Trong hai năm 2018 và 2019, nhờ fellowship của hai trường đại học của Anh, School of Oriental and African Studies (SOAS University of London) và University of Leeds, tôi đã tìm được nhiều tài liệu tại thư viện của hai đại học này và các nơi khác ở Anh quốc, lại được giáo sư chuyên về Phật giáo sử là Max Deeg của Đại học Cardiff chỉ dẫn sự thật-giả của tư liệu, nên công việc nghiên cứu về địa danh trong Phật quốc ký tương đối thuận lợi. Càng tìm hiểu, càng thấy Phật quốc ký đóng góp to lớn cho công cuộc tìm lại các đại thánh tích Phật giáo ở Ấn Độ. Học giả phương Tây rất hứng thú với những mô tả chơn chất của Pháp Hiển, giúp họ hiểu thêm lịch sử Phật giáo đã được truyền vào Trung Hoa như thế nào. Hải trình về lại Trung Hoa của Pháp Hiển cũng giúp học giới suy ra con đường và thời điểm đạo Phật đã du nhập các nước Đông Nam Á, trong đó có Việt Nam. Họ không chỉ vẽ lại đường đi của Pháp Hiển – điều đó không khó tuy không phải hoàn toàn chính xác – mà còn dựng lại phong cảnh Phật giáo trên đất Ấn, đối chiếu những gì Pháp Hiển tả với kinh điển, và bằng các cứ liệu khoa học nhiều ngành, cho ta thấy Tam tạng kinh điển có thể được xác minh bằng sử liệu, ngôn ngữ, văn hóa và khảo cổ. Thí dụ Đức Phật huyền ký Hoa Tử Thành (Pataliputta, hay Hoa Thị Thành/Patna bây giờ) sẽ trở nên hưng thịnh và rồi diệt vong bởi nước và lửa. Một trăm năm sau lời Phật, sử gia Megasthenes của Hy Lạp, không hề biết đạo Phật, đã xác nhận như vậy trong cuốn sách Indica của ông. Một ngàn năm sau lời Phật, Pháp Hiển khi đến Hoa Tử Thành cũng mô tả sự hưng thịnh của Patna. Trong Kinh Du Hành, trên chặng đường cuối cùng từ Vương Xá (Rajgir) đến Câu Thi Na (Kuṣinagara) để nhập diệt, Phật dừng chân ở Hoa Tử Thành và nói cho A Nan biết thành trì này đang được xây dựng với sự trợ giúp của chư thiên. Sử gia Megasthenes khi ở Hoa Tử Thành đã thốt lên ‘kinh thành này phải do thần thánh xây dựng mới được như vậy.’ Pháp Hiển tả Hoa Tử Thành ‘toàn do quỉ thần làm ra, không thể thế gian mà làm được.’ Các khảo cổ trong 200 năm qua xác nhận do sông Hằng đổi dòng chảy nên đã cuốn đi một phần thành, và rất nhiều trụ thành từng bị lửa đốt nên kinh thành huy hoàng một thuở đã suy tàn.

Đường biển của Pháp Hiển, bắt đầu từ Tamluk thuộc West Bengal trên đất liền Ấn Độ, đến Tích Lan, rồi từ Tích Lan băng qua Đông Nam Á, đã củng cố thêm chứng cứ đã có thương buôn từ Ấn đã đến Đông Nam Á trong thiên niên kỷ trước Tây lịch (TTL). Họ cũng đi bằng đường bộ sau khi thuyền cập bờ vịnh Andaman phía Miến Điện, băng qua biên giới (ngày nay) Thái – Miến (chỗ có cầu Kwai nổi tiếng trong Thế chiến 2), để qua Thái rồi đến thẳng Cambodia và Phù Nam (miền nam nước ta bây giờ). Thương nhân và hàng hóa không đi một mình. Cùng với thương nhân và hàng hóa tất nhiên có văn hóa, triết lý, và tôn giáo. Các chứng cớ khảo cổ và thư tịch đã xác định được hoạt động ‘toàn cầu hóa’ trong vùng Nam Á và Đông Nam Á TTL. Và chúng ta không thể không nghĩ tới việc đạo Phật đã vào Việt Nam nhiều năm trước Tây lịch, đầu tiên từ hướng nam.

Việc tìm tòi các địa danh trong Phật quốc ký cũng đưa cuốn sách này đến một phương trời mới không có trong dự tính ban đầu. Trước tiên là cách tính độ dài của một ‘do-tuần’ (yojana) mà ta thường đọc trong kinh nhưng không thể hình dung một do-tuần dài bao nhiêu km (Chương 2). Tìm hiểu về cách đo đạc dựng lại được phần nào bức tranh văn hóa xã hội của Ấn Độ cổ đại. Việc khảo cứu thắng tích lại giúp biết thêm Ấn Độ hiện tại đang tìm mọi cách để chứng minh (một cách khiên cưỡng) rằng, thời niên thiếu của Phật ở Ấn Độ chứ không phải ở Nepal (Chương 3: Đi tìm quê cha Ca Tỳ La Vệ). Truy vết các địa danh khi Pháp Hiển đã vào đến xứ Thiên Trúc, ta lại bùi ngùi gặp lại các nơi chốn mà Đức Phật đã dừng chân trong hành trình cuối cùng của ngài (Chương 4). Theo Pháp Hiển ra biển và lênh đênh hằng tháng trời vì bão tố, ta biết một vài học giả Trung Quốc cho rằng Pháp Hiển là người khám phá ra Mỹ châu chứ không phải Kha Luân Bố. Một câu chuyện ‘thiên lôi’ hóa trang dưới nhãn hiệu thư tịch (Chương 8: Đêm Ba Tư).

Nhưng ngụy thư không chỉ có ở Tàu. Biên niên sử của Tích Lan chép một phần tám xá lợi của Phật ở Rama, Nepal, đã ‘theo sông trôi ra biển’ để đến Tích Lan vào khoảng thế kỷ 1 TTL. Chúng ta biết công bố này không thật vì thế kỷ 5 và 7, khi Pháp Hiển và Huyền Trang đến chiêm bái xá lợi ở Rama, cả hai ngài đều không thấy dấu tích dòng sông nào cả, chỉ có một hồ nước bên cạnh tháp xá lợi. Khảo sát bằng viễn thám và radar xuyên đất của nhóm giáo sư Đại học Bradford cuối thế kỷ 20 cũng không thấy dấu tích sông nước gì gần tháp xá lợi Rama. Hơn nữa, không phải tư liệu nổi danh là hoàn toàn đáng tin nếu ta chỉ ‘chấp’ vào tên tuổi của tác giả, chẳng hạn ngay cả các khảo sát của nhà khai sinh cục khảo cổ Ấn Độ, tướng Alexander Cunningham, trong cuốn sách đồ sộ The Ancient Geography of India năm 1871, cũng có nhiều thiếu sót trong việc xác định địa danh.

Tôi đã dự tính cuốn sách này sẽ phát hành sau khi xác định, và đến được, bờ sông Anomā ngay chỗ Thái tử Tất Đạt Đa trút bỏ hoàng phục, cạo bỏ râu tóc để đi tìm giải thoát cho muôn loài. Nhưng ít nhất từ năm 1871 cho tới nay, hành trình đi tìm tọa độ của bến sông này thông qua nhiều tài liệu khảo cổ và sử địa vẫn không có câu trả lời chắc chắn (xem phần Bạt). Giáo sư Max Deeg đầu năm 2021 cũng cho rằng không xác định được Anomā (xem phần Bạt). Trước đó, Shrestha trên tạp chí Ancient Nepal của Cục Khảo cổ Nepal tháng 12 năm 2006, đã cho rằng sông Anomā bây giờ là sông Narayani, cũng là biên giới giữa Nepal và Ấn. Vẫn là một cách nói hồn nhiên không căn cứ. Năm 2020 tôi nhờ ông Shailesh Singh ở Ấn Độ tra cứu và liên hệ với Cục Khảo cổ Ấn và Khảo cổ Patna thì ông cho biết hai nơi này không xác định được sông Anomā, ông còn nói thêm các công ty du lịch sẽ chỉ chỗ ‘tầm bậy.’ Đúng vậy, các trang web du lịch của Nepal và Ấn không phải địa chỉ đáng tin dù họ luôn sẵn sàng ‘tôi biết chỗ ấy’.

Giữa muôn vàn thông tin, đi tìm lại dấu tích đánh dấu sự khởi đầu của một nguồn mạch làm chấn động ba cõi không chỉ cần cảm xúc mà rất cần sự suy nghiệm để không bị nao núng bởi những trang sách mỹ miều hay choáng ngợp trước các lộng ngôn nhưng không mảy may đượm hương sắc chân lý. Vì vậy, nơi vị vương tử rời khỏi lưng ngựa chiến trường chinh, trả lại đời sống vương giả, vẫn trông chờ túc duyên để xác định, vẫn đang chờ những người trẻ tuổi tiếp bước tìm kiếm theo một cách riêng, như người con chí hiếu chợt động tâm tìm đường về nhà để nhận thừa kế một gia tài vô biên.

Lên đường tìm kiếm một dấu tích không phải để thỏa mãn nhu cầu trí thức tạm bợ mà để, trên hành trình ấy, tập cho đầu óc tỉnh táo biết phân biệt thiệt-giả. Ta sẽ dựa vào thánh điển, ‘y pháp bất y nhân’, để rõ ai là người mượn tư tưởng và ngôn từ của cổ nhân rồi bịa đặt thêm thắt vì mục đích riêng. Trong thế giới loạn thông tin, lời của Nguyễn Du là một nhắc nhở để nhận ra đâu là các thông điệp mượn Phật làm danh: ‘Ngã độc Kim Cương thiên biến linh … Chung tri vô tự thị chân kinh’ (Ta đọc kinh Kim Cang hơn nghìn biến … Mới biết kinh không chữ là chân kinh).

Lên đường tìm kiếm là dừng lại trước những tất bật thường ngày, biết cảm kích trước công lao khó nhọc của cổ nhân, và cả nhiều người thời nay vẫn âm thầm chắp nhặt những mảnh rời quá khứ để dựng lại tinh hoa đang bị lãng quên. Cuối thế kỷ 20, nhiều người dân Afghanistan khốn khổ đã dấu hàng nghìn bản kinh khắc trên lá cọ đã bể nát, vượt dãy Hindu Kush miền bắc Afghanistan để trốn chạy Taliban. Hàng nghìn mảnh vỡ ấy, một đống lá cây và vỏ cây lộn xộn, được các học giả bắc Âu và Nhật Bản tỉ mỉ và ròng rả nhiều năm trường sắp lại thành các bản kinh cổ xưa nhất mà nhân loại từng biết, những bản kinh từ thế kỷ 2. Hình ảnh người dân ôm thánh điển chạy bán sống bán chết để trốn ác ma gây bao cảm xúc và truyền cảm hứng không nguôi.

Phật quốc ký, với nguyên tác chỉ 14.031 chữ Tàu, nhưng cất giữ nhiều kho tàng sử liệu không chỉ về Ấn Độ mà còn của đạo Phật. Những người hữu tâm (và hiếu sự lai rai) sẽ tìm thấy nhiều đề tài thú vị chưa được khai thác hết, thí dụ cách giữ gìn giới luật của tăng sĩ vào thế kỷ 5, để hiểu tại sao Pháp Hiển chỉ tìm cầu duy nhất tạng Luật trong Tam tạng kinh điển khi ngài lập đi lập lại ‘phép tắc nghiêm chỉnh từ khi Phật nhập diệt đến giờ.’ Và từ phép tắc nghiêm chỉnh ở xứ Thiên Trúc ta sẽ hiểu tại sao Pháp Hiển gọi quê hương Trung Hoa của ngài là ‘biên địa’, lại gọi xứ Thiên Trúc là ‘Trung Quốc’ (Phạn: Madhyadeśa). Khi đến nước Ô Trường (phía bắc Pakistan ngày nay), Pháp Hiển cho biết từ đây trở đi người dân chỉ nói một thứ tiếng gọi là ‘Trung Thiên Trúc ngữ’. Với tiết lộ này, đối chiếu với du ký của nhà sư Huệ Siêu người Hàn quốc đến Ấn vào thế kỷ 8, các học giả gần như chắc chắn toàn cõi Thiên Trúc – trừ người nông dân ở phía nam Ấn có phương ngữ hơi khác – đều nói một một thứ tiếng. Hoặc Pháp Hiển kể hai lần gặp đại nạn trên biển ngài đều niệm ‘Quán Thế Âm’, từ thể hiện tâm chứng này các học giả lại tìm xem kinh Diệu Pháp Liên Hoa vào thế kỷ 5 do ai dịch và dịch như thế nào. Các chuyên viên khí tượng lại thắc mắc tại sao Pháp Hiển dùng chữ ‘tín phong’ khi nói thuyền thuận buồm xuôi gió, gặp bão trên Vịnh Bengal thì gọi là ‘đại phong’ nhưng gặp bão trên Biển Đông lại gọi là ‘hắc phong’.

Quả thật, mỗi câu trong Phật quốc ký là một thông tin vô giá, truyền cảm hứng vô cùng cho học giới, và họ vẫn miệt mài tìm hiểu trong suốt gần hai thế kỷ qua.

Phật quốc ký là một hành trình thể nghiệm tâm chứng và đạo nghiệp riêng của Pháp Hiển, nhưng lại dựng nên một đại cảnh, trong đó những bước chân tri đạo của ngài chuyển động trầm mặc trên bờ cõi bao la của một tôn giáo sinh động. Chúng ta thấy lại hành trình ngoạn mục vào đêm Thái tử Tất Đạt Đa rời kinh thành, bồi hồi với dấu ấn vô thường và lời dặn dò của Phật trên hành trình cuối cùng.

Cuốn sách này mới chỉ là phác thảo nên mong được người đọc bổ khuyết. Mục tiêu là cố gắng xác minh một số địa danh trong hành trình thủy-bộ của Pháp Hiển, và cụ thể hóa một vài nơi chốn ít người biết mà Đức Thích Tôn đã đi qua. Các Phật tích nổi tiếng ở Nepal và Ấn Độ như Lâm Tì Ni, Bồ Đề Đạo Tràng, núi Linh Thứu, Vườn Lộc Uyển, Câu Thi Na (nơi Phật nhập diệt) sẽ không được mô tả trong sách này vì ai cũng biết. Ở cuối mỗi chương đều có phần chú thích và giới thiệu các nghiên cứu trong cùng đề tài để giúp người đọc đỡ mất thì giờ khi cần tìm các cứ liệu giá trị.

 Sách dựa theo bản dịch Việt ngữ Cao tăng Pháp Hiển của Hòa thượng Trí Quang, và bản chính văn Cao tăng Pháp Hiển truyện trong Đại chính Tân tu Đại tạng kinh quyển 51 số hiệu 2085, và các bản dịch Phật quốc ký bằng Pháp, Anh, và Đức ngữ của Abel Rémusat, Samuel Beal, Herbert Giles, James Legge, Max Deeg, và Li Rongxi.

Lần dò theo dấu chân của Như Lai và sứ giả của Ngài là quét đi lớp bụi đời để hiện ra bước chân của các bậc vĩ nhân thuở nọ. Khi các Ngài cất bước, không một hạt bụi nào tung lên dù thời gian đã phủ hàng lớp lớp bụi mờ. Dấu chân ấy vẫn ngân vang và còn nguyên vẹn đó. Trong hành trình đem tâm đi tìm lại dấu chân của người xưa, nếu chỉ nhắc được người xem nhớ lại nguồn mạch tâm linh rồi suy nghiệm hư thật trong thời đại nhiễu loạn thông tin thì hành trình ấy đã được vô ngần ân sủng.

 Hồ Đắc Túc

Mục lục

TỰA

LỜI NÓI ĐẦU

Chương 1: Thấy sao, viết vậy

Chương 2: Khoảng cách, không gian và thời gian

Chương 3: Đi tìm quê cha Ca Tỳ La Vệ

Chương 4: Lần cuối, từ Vương Xá đến Câu Thi Na

Chương 5: Chỗ Phật kinh hành 

Chương 6: Đường bộ, các nơi Pháp Hiển tới

Chương 7: Đường biển, một mình

Chương 8: Đêm Ba Tư

BẠT

Cái đuôi ngựa

Cảm ân

Thư mục

Chỉ mục

Sách - Phương Pháp Jakarta - Lịch Sử Các Hoạt Động Bí Mật Của Cia Thời Chiến Tranh Lạnh Ở Đông Nam Á Và Mỹ Latin

Phương Pháp Jakarta - Lịch Sử Các Hoạt Động Bí Mật Của Cia Thời Chiến Tranh Lạnh Ở Đông Nam Á Và Mỹ Latin Phương pháp Jakarta là một khảo cứu lịch sử chính trị,

Danh Nhân Khoa Học Và Lược Sử Khoa Học Thế Giới - Quyển 1: Từ Thời Cổ Đại Đến Cuối Thế Kỷ Thứ 18

Danh Nhân Khoa Học Và Lược Sử Khoa Học Thế Giới - Quyển 1: Từ Thời Cổ Đại Đến Cuối Thế Kỷ Thứ 18 Ngày nay, mỗi người chúng ta đều hưởng những lợi ích

Sự Va Chạm Giữa Các Nền Văn Minh Và Sự Tái Lập Trật Tự Thế Giới (Tặng Cây Viết Galaxy)

Sự Va Chạm Giữa Các Nền Văn Minh Và Sự Tái Lập Trật Tự Thế Giới Năm 1993, Samuel P. Hungtington, khi đó là Viện trưởng Viện nghiên cứu chiến lược thuộc Đại học Harvard,

Sách-Waterloo Lịch Sử Bốn Ngày, Ba Bên Và Ba Trận Đánh

Tác giả: Bernard Cornwell Dịch giả: Hoàng Vinh Thăng Khổ sách: 15,5x23cm Số trang: 446 ISBN: 978-604-1-19011-5 NXB: NXB Trẻ NPH: NXB Trẻ In lần thứ 1 năm 2021 Giới thiệu tóm tắt tác phẩm:

Lược Sử Ngôn Ngữ - Chuyện Kể Về Phát Minh Vĩ Đại Nhất Của Loài Người

Tác giả của Lược Sử Ngôn Ngữ đi tìm đáp án cho câu hỏi trên thông qua nghiên cứu về lịch sử tiến hóa của ngôn ngữ, từ những nỗ lực biểu ý bằng lời

Đệ Nhị Thế Chiến - World War II (1939-1945)

Đệ Nhị Thế Chiến - World War II (1939-1945) Hiệp ước đình chiến kết thúc Chiến tranh Thế giới lần thứ I (Armistice de Compiegne, 1918) lại là mần mống của một cuộc chiến tranh

Sách - Trí tuệ cổ xưa - Tất cả các loại nghiệp - Cách tạo ra tất cả những điều bạn mong muốn - Thái Hà

Tác giả Dr. Eric Wu, Geshe Michael Roach, Yan Tang Trần Nữ Ái Hiền - Công ty Tuệ Đức Thịnh dịch Giá 235.000đ Số trang 400 trang Nhà xuất bản Công thương Khổ 14,5x20,5cm Nhà

Alexander Đại Đế – Huyền Thoại Xứ Macedonia

Alexander Đại đế là một trong những nhà cầm quân tài ba và lỗi lạc nhất trong thế giới cổ đại vẫn còn vang danh đến tận ngày nay. Lên ngôi ở tuổi mười chín

Alexander Đại Đế – Huyền Thoại Xứ Macedonia

Alexander Đại Đế – Huyền Thoại Xứ Macedonia ------------ Alexander Đại đế là một trong những nhà cầm quân tài ba và lỗi lạc nhất trong thế giới cổ đại vẫn còn vang danh đến

Phương Pháp Jakarta - Lịch Sử Các Hoạt Động Bí Mật Của CIA Thời Chiến Tranh Lạnh Ở Đông Nam Á Và Mỹ Latinh

Phương Pháp Jakarta - Lịch Sử Các Hoạt Động Bí Mật Của CIA Thời Chiến Tranh Lạnh Ở Đông Nam Á Và Mỹ Latinh ------------ BÌNH CHỌN SÁCH HAY NHẤT 2020 CỦA KÊNH TRUYỀN HÌNH

Hiến Pháp Mỹ Được Làm Ra Như Thế Nào?

Hiến Pháp Mỹ Được Làm Ra Như Thế Nào? (Tái Bản 2018) ------------ Hiến Pháp Mỹ Được Làm Ra Như Thế Nào? (Tái Bản 2018) Cuốn sách đã cung cấp một bức tranh toàn cảnh

Lịch Sử Thượng Đế

Lịch Sử Thượng Đế ------------ Hành trình 4.000 năm Do Thái giáo, Ki-tô giáo và Hồi giáo Karen Armstrong là một tác giả người Anh, chủ nhân của 12 cuốn sách về tôn giáo đối

Vùng Đất Nam Bộ Dưới Triều Minh Mạng ( 1820 - 1841) - Alphabooks - BẢN QUYỀN

Sách Vùng Đất Nam Bộ Dưới Triều Minh Mạng ( 1820 - 1841) - Alphabooks - BẢN QUYỀN ------------ Vùng Đất Nam Bộ Dưới Triều Minh Mạng ( 1820 - 1841) Mục đích của cuốn

HOMO DEUS: Lược Sử Tương Lai - Yuval Noah Harari - Dương Ngọc Trà dịch - (bìa mềm)

Homo sapiens có phải là một dạng sống siêu đẳng, hay chỉ là một tay đầu gấu địa phương? Làm thế nào con người lại tin rằng họ không chỉ đã kiểm soát thế giới,

THỜI và TRỊ trong LÃ THỊ XUÂN THU - JAMES D. SELLMANN

Thời Và Trị Trong Lã Thị Xuân Thu Trong lịch sử tư tưởng Trung Hoa, Lã thị Xuân Thu của Lã Bất Vi là cổ thư kinh điển đã truyền cảm hứng cho vị vua

Trí tuệ người tiến hóa về đâu? – Nguyễn Nguyên Hy - Sách tham khảo

Trí tuệ người tiến hóa về đâu? – Nguyễn Nguyên Hy Ở thời hiện tại, mức độ bất bình đẳng rất cao làm xô lệch “ngôi nhà chung Toàn cầu” của những cộng đồng người

A History of Vietnam in Pictures: The Lam Sơn Uprising (In colour) - Bản Quyền

Tác giả: Edited by Trần Bạch Đằng; Text by Nguyễn Khắc Thuần; Pictures by Nguyễn Quang Cảnh; Coloured by Nguyễn Thùy Linh; Translated by Mai Barry and Patrick Barry Khổ sách: 15,5x23cm Số trang: 84

Nước Mỹ chuyện chưa kể (bản rút gọn) – Oliver Stone & Peter Kuznick

“Nước Mỹ Chuyện Chưa Kể (Bản Rút Gọn)” là phiên bản tinh gọn từ tác phẩm gốc “The Untold History of the United States” của Oliver Stone và Peter Kuznick. Cuốn sách mang đến cái

Bài Học Israel - Cuộc Hồi Sinh Vĩ Đại Của Dân Tộc Thông Minh Nhất Thế Giới

Không ai không biết, khi thế giới xem đất nước Israel là một quốc gia đi xâm lược thì họ đã chứng minh được, tâm niệm của mỗi người dân Isreal không phải sự xâm

Sử ký Tư Mã Thiên

– Nguyễn Hiến Lê Đối với văn hóa thế giới, quyển Sử ký Tư Mã Thiên chiếm một địa vị đặc biệt. Nó là một công trình sử học lớn nhất của Trung Quốc

Sách - Tư Trị Thông Giám - Tập 4

Tư Trị Thông Giám Nhận được nhiều sự cổ vũ từ bạn đọc gần xa, sau ba tập đầu của Tư trị thông giám, nhóm Cổ thư lâu tiếp tục hợp tác với Nhà xuất

Hành trình nhân loại : Nguồn gốc của thịnh vượng và bất bình đẳng

NỘI DUNG CHÍNH “Hành trình nhân loại: Nguồn gốc của thịnh vượng và bất bình đẳng” được viết bởi Oded Galor - một trong những nhà kinh tế có ảnh hưởng nhất trong lĩnh vực

Herstory - Cuộc Đời 50 Người Phụ Nữ Gây Chấn Động Thế Giới - Bìa cứng

Herstory - Cuộc Đời 50 Người Phụ Nữ Gây Chấn Động Thế Giới

Tam Quốc Sử Thoại

Ngày nay, tri thức lịch sử của phần đa độc giả về thời đại Tam Quốc đều đến từ Tam Quốc diễn nghĩa. Mọi người thường nhìn nhận, bình luận về các sự kiện và

Nhật Bản qua lăng kính người Việt đầu thế kỷ XX

Kể từ sau cuộc Minh Trị duy tân thành công, người Việt đã có mối quan tâm đến Nhật Bản nhiều hơn, điều đó cũng được thể hiện qua các bài viết về Nhật Bản

(Football Book Of The Year) ĐẢO NGƯỢC KIM TỰ THÁP – LỊCH SỬ CHIẾN THUẬT BÓNG ĐÁ (Ấn bản 2023 cập nhật trọn vẹn kỷ niệm 15 năm ra mắt)

Ấn bản trên tay bạn là ấn bản lần thứ tư phát hành vào ngày 8/6/2023 trên toàn cầu, sửa đổi và cập nhật trọn vẹn nhân dịp kỷ niệm 15 năm cuốn sách ra

Sách - Homo Deus: Lược sử tương lai (TB 2023) (Nhã Nam HCM)

Tác giả: Yuval Noah Harari Dịch giả: Dương Ngọc Trà Nhà xuất bản: Thế Giới Số trang: 512 Kích thước: 15 x 24 cm Ngày phát hành: 20-09-2023 Giới thiệu sách Homo sapiens có phải

Lịch Sử Thế Giới Qua 12 Tấm Bản Đồ - Jerry Brotton - Hoàng Ly Dịch - Huy Hoàng Bookstore

Bản đồ – Những trang sử mở ra thế giới Bạn đã bao giờ tự hỏi: Làm thế nào mà con người thời cổ đại hình dung về thế giới? Bản đồ thực sự đã

Sử Ký Tư Mã Thiên - Nguyễn Hiến Lê

– Nguyễn Hiến Lê Đối với văn hóa thế giới, quyển Sử ký Tư Mã Thiên chiếm một địa vị đặc biệt. Nó là một công trình sử học lớn nhất của Trung Quốc

BIZBOOKS - Sách Chiến Quốc Sách - Nguyễn Hiến Lê - MinhAnBooks

BIZBOOKS - SÁCH CHIẾN QUỐC SÁCH - NGUYỄN HIẾN LÊ - MinhAnBooks Chiến Quốc Sách là cuốn cổ sử Trung Quốc viết về lịch sử thời Chiến Quốc. Qua thời Chiến Quốc, số chư hầu

Tương Lai Thuộc Về Châu Á

Tương Lai Thuộc Về Châu Á Khi phương Tây đang đấu đá và chiến thắng Chiến tranh Lạnh thì châu Á đã bắt đầu đuổi kịp. Trong bốn thập kỷ qua, người châu Á đã

Sách Lịch Sử Thế Giới - Nguyễn Hiến Lê - BẢN QUYỀN

Lịch sử thế giới hay còn gọi là lịch sử loài người, bắt đầu từ thời đại đồ đá cũ đến nay trong quá trình tiến hóa loài người. Đó là một hành trình lịch

Sách - Tư Trị Thông Giám (Tập 3)

Công ty phát hành: Tri Thức Trẻ Books Tác giả: Tư Mã Quang Nhà xuất bản: NXB Văn Học Năm xuất bản: 2018 Số trang: 624 --- Giới thiệu sách: Bốn tháng sau khi Tư

Đệ Nhị Thế Chiến - World War II (1939-1945, Bìa mềm)

Đệ Nhị Thế Chiến - World War II (1939-1945) Hiệp ước đình chiến kết thúc Chiến tranh Thế giới lần thứ I (Armistice de Compiegne, 1918) lại là mần mống của một cuộc chiến tranh

Sapiens Lược Sử Loài Người

Sapiens Lược Sử Loài Người (Tái Bản) ------------ Sapiens là một câu chuyện lịch sử lớn về nền văn minh nhân loại – cách chúng ta phát triển từ xã hội săn bắt hái lượm

(Bìa Cứng) Alexander Đại Đế - Huyền Thoại Xứ Macedonia - Philip Freeman - Nguyễn Vi Thiên Ái dịch - (bìa mềm)

Alexander Đại đế là một trong những nhà cầm quân tài ba và lỗi lạc nhất trong thế giới cổ đại vẫn còn vang danh đến tận ngày nay. Lên ngôi ở tuổi mười chín

Sách - Trong Thẳm Sâu Của Bí Ẩn - Trọn Bộ 5 Tập - NXB Trẻ

Sách - Trong Thẳm Sâu Của Bí Ẩn - Tập 1 - Các Hiện Tượng Siêu Linh Và Kỳ Bí Của Nhân Loại Cuốn sách sẽ đưa người đọc đến những tầng sâu thẳm nhất

CUỘC PHIÊU LƯU CỦA NGÔN NGỮ ANH – Tiểu sử Anh ngữ từ năm 500 đến năm 2000

CUỘC PHIÊU LƯU CỦA NGÔN NGỮ ANH – Tiểu sử Anh ngữ từ năm 500 đến năm 2000 ------------ Bộ sách sẽ đưa người đọc đến với cuộc phiêu lưu hết sức kỳ thú về

Marco Polo - Từ Venice tới Thượng Đô - Bìa mềm

Marco Polo được coi là người châu Âu đầu tiên thực hiện hành trình xuyên Á, bắc chiếc cầu nối giữa nền văn minh phương Tây và phương Đông thời Trung Cổ. Khởi hành từ

Pötao, Một Lý Thuyết Về Quyền Lực Ở Người Jörai Đông Dương - Jacques Dournes - Nguyên Ngọc dịch - (bìa mềm)

Pötao, một lý thuyết về quyền lực ở người Jörai Đông Dương (Pötao, une théorie du pouvoir chez les Indochinois Jörai) là ấn phẩm thứ ba của Tủ sách Tây Nguyên do Công ty Cổ

CON ĐƯỜNG THUỶ VÀO TRUNG HOA

Cuối thế kỷ 19, sau khi thiết lập chế độ bảo hộ khắp xứ Đông Dương, người Pháp bắt đầu hướng mắt về Mekong – dòng Sông Mẹ của vùng đất này, với tham vọng

A History Of Vietnam In Pictures - The Dawn Of Thăng Long (In colour) - Bản Quyền

Tác giả: Edited by Trần Bạch Đằng; Text by Tôn Nữ Quỳnh Trân; Pictures by Nguyễn Trung Tín; Coloured by Nguyễn Thùy Linh; Translated by Mai Barry and Patrick Barry NXB ; NXB TRẺ Khổ

Đời Muối: Lịch Sử Thế Giới (Tái Bản 2024)

Tác giả: Mark Kurlansky Dịch giả: Hoàng Ly Nhà xuất bản: Dân Trí Năm xuất bản: 2024 Số trang: 668 Khổ giấy: 13.5x20.5m Trọng lượng: 500gr Bìa mềm ISBN: 978-604-40-1868-3 Mã hàng: 8935095633876 ĐỜI MUỐI:

Lịch Sử Vợ - PNU

Lịch Sử Vợ Lịch sử vợ là một công trình biên khảo chuyên sâu của tác giả Marilyn Yalom, được Nguyễn Thị Minh dịch sang tiếng Việt. Như một bách khoa thư, cuốn sách khám

Sách - Hàn Quốc: Quốc gia gây sững sờ (Nhã Nam HCM)

Tác giả: Daniel Tudor Dịch giả: Lê Thị Trúc Quỳnh Nhà xuất bản: Thế Giới Số trang: 408 Kích thước: 15.5x24 cm Ngày phát hành: 12-08-2022 Giới thiệu sách "Sáu mươi năm trước, Hàn Quốc

Talleyrand - Bậc Thầy Của Nền Ngoại Giao Chính Trị - NXB Tri Thức

Talleyrand - Bậc thầy của nền ngoại giao chính trị là một trong ba công trình kinh điển trong sự nghiệp sáng tạo chính luận - khoa học của viện sĩ, nhà sử học đáng

Combo 2 cuốn Niccolò Machiavelli QUÂN VƯƠNG - THUẬT CAI TRỊ; LUẬN VỀ CHIẾN TRANH - Niccolò Machiavelli – Omega Plus – NXB Thế Giới

Niccolò Machiavelli, nhà tư tưởng chính trị lừng danh người Ý, đã để lại một di sản triết học vĩ đại với những quan điểm thực dụng, táo bạo và đôi khi gây tranh cãi

VƯƠNG QUỐC RYUKYU TRONG HỆ THỐNG THƯƠNG MẠI ĐÔNG Á THẾ KỶ XV - XIX - TS. Lê Thị Khánh Ly - (bìa mềm)

Tồn tại 444 năm trong diễn trình lịch sử thế giới (1424-1867), đã từng có một Vương quốc Ryukyu nằm phía đông bán cầu với nền kinh tế - hải thương phát triển, ảnh hưởng

Đời Muối : Lịch Sử Thế Giới

ĐỜI MUỐI: Lịch sử thế giới - NEW YORK TIMES BESTSELLER (65,897 lượt đánh giá trên Goodreads) “Homer gọi muối là vật chất thần thánh, Plato miêu tả muối là vật mà các vị thần

MIANMA – LỊCH SỬ VÀ HIỆN TẠI - Đại sứ Chu Công Phùng - Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật – bìa mềm

Là một thành viên trong ngôi nhà chung Đông Nam Á, song Mianma vẫn là một quốc gia còn nhiều điều mới mẻ đối với người Việt Nam. Nhằm giúp bạn đọc có điều kiện

Đệ Nhị Thế Chiến - World War II - 1939 - 1945

Mã hàng 8935074129796 Tên Nhà Cung Cấp Văn Lang Tác giả Abraham Rothberg Người Dịch Nguyễn Quốc Dũng NXB Hồng Đức Năm XB 2023 Ngôn Ngữ Tiếng Việt Trọng lượng (gr) 635 Kích Thước Bao

Sách - 1493 : Diện mạo tân thế giới COLUMBUS - 2H Books

1493 – Diện mạo Tân thế giới của Columbus là cuốn sách của năm theo tạp chí TIME bình chọn; đồng thời là tác phẩm nổi bật của năm theo New York Times và Washington

Lược Sử Vạn Vật (Tái Bản)

Mô Tả Sản Phẩm Lược Sử Vạn Vật Lược sử vạn vật là cuốn sách phổ biến khoa học trình bày một cách ngắn gọn lịch sử nghiên cứu khoa học tự nhiên, những thành

Sách - Phương pháp Jakarta: Lịch sử các hoạt động bí mật của CIA thời Chiến tranh lạnh ở Đông Nam Á và Mỹ Latin - Nhã Nam Official

Tác giả: Vincent Bevins Dịch giả: Trần Trọng Hải Minh Nhà xuất bản: Thế Giới Số trang: 408 Kích thước: 15.5x24 cm Ngày phát hành: 10-2022 BÌNH CHỌN SÁCH HAY NHẤT 2020 CỦA KÊNH TRUYỀN

Sách - Bản đồ tri thức: Vẽ lại tiến trình lịch sử của những tư tưởng vĩ đại (Violet Moller) (Nhã Nam Official)

Nhà phát hành: Nhã Nam Nhà xuất bản: Dân Trí Tác giả: Violet Moller Dịch giả: Tống Thị Hương Quỳnh, Phạm Thị Thanh Huyền, Vũ Đức Liêm, Ninh Xuân Thao, Bùi Thị Thủy Số trang:

Lịch Sử Thế Giới - Nguyễn Hiến Lê

Lịch sử thế giới hay còn gọi là lịch sử loài người, bắt đầu từ thời đại đồ đá cũ đến nay trong quá trình tiến hóa loài người. Đó là một hành trình lịch

LƯỢC SỬ NGÔN NGỮ - chuyện kể về phát minh vĩ đại nhất của loài người

Daniel L. Everett cho rằng những ngôn ngữ mà chúng ta đang sử dụng không đơn thuần là sản phẩm của hơn một triệu năm tiến hóa mà còn là thứ vũ khí giúp loài

Chữ Quốc Ngữ - Quyển 2: Những Đóng Góp Vào Văn Hóa Việt Nam

Giới thiệu sách Chữ Quốc Ngữ - Quyển 2: Những Đóng Góp Vào Văn Hóa Việt Nam

Đời Muối - lịch sử thế giới - Mark Kurlansky

ĐỜI MUỐI: Lịch sử thế giới - NEW YORK TIMES BESTSELLER (65,897 lượt đánh giá trên Goodreads) “Homer gọi muối là vật chất thần thánh, Plato miêu tả muối là vật mà các vị thần

Thành Cát Tư Hãn Và Sự Hình Thành Thế Giới Hiện Đại

Thành Cát Tư Hãn Và Sự Hình Thành Thế Giới Hiện Đại Thành Cát Tư Hãn Và Sự Hình Thành Thế Giới Hiện Đại Ở phương Tây, ta thường nghĩ Hy Lạp và La Mã

Trang đầu 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 Trang cuối